Straten en scholen dragen zijn naam, maar wie was Lorentz eigenlijk? En wat heeft Lorentz met Teylers Museum in Haarlem te maken? Een longread over de stille professor, die – terecht – weer volop in de belangstelling staat.
Hoe bekend de Nobelprijswinnaar Hendrik Antoon Lorentz (Arnhem, 1853 – Haarlem, 1928) in Nederland was, bleek uit de enorme drukte rondom zijn overlijden. In Haarlem bleven tijdens zijn begrafenis, 9 februari 1928, de gordijnen gesloten en de straatlantaarns werden gedimd. Honderden mensen stonden langs de route van de begrafenisstoet. Marie Curie en Albert Einstein waren aanwezig.
Nog nooit eerder kreeg een Nederlandse wetenschapper zo’n grootse begrafenis. In de Eerste Kamer, op de Universiteit Leiden, tijdens de zitting van de raad van de Volkenbond in Genève, op het voorblad van het blad Science werd stilgestaan bij de dood van wie Albert Einstein zei dat het de “grootste en beste mens” was die hij ooit gekend heeft. Er werden extra treinen ingezet naar zijn begrafenis en het telegraafverkeer werd voor enkele minuten stilgelegd. Lorentz moet dus wel een heel bijzonder persoon zijn geweest…
De jonge Lorentz, geboren in Arnhem, weet op achttienjarige leeftijd summa cum laude te slagen voor zijn kandidaatsexamen wis- en natuurkunde. In 1873 slaagt hij, wederom summa cum laude, voor zijn doctoraalexamen en na twee jaar rondt hij zijn proefschrift af. Op de leeftijd van 24 jaar wordt hij Nederlands eerste hoogleraar theoretische natuurkunde in Nederland, welke functie hij in Leiden vervult.
In 1902 wint Lorentz samen met vakgenoot Pieter Zeeman de Nobelprijs voor de natuurkunde, voor onderzoek naar de invloed van magnetisme op spectraallijnen: het Zeemaneffect. Lorentz wordt internationaal bekend. Eén persoon in het bijzonder kijkt enorm naar Lorentz op: Albert Einstein.
Van Leiden maken we even een uitstapje naar Haarlem. Daar bevindt zich namelijk het oudste museum van Nederland: Teylers Museum. Sinds de opening in 1784 een ware tempel voor kunst en wetenschap, geheel volgens het Verlichtingsideaal. De conservatoren van Teylers Museum legden een omvangrijke collectie aan: fossielen, schilderijen, boeken, prenten, wetenschappelijke instrumenten… Ook waren er steeds wetenschappers aan het museum verbonden, om onderzoek te doen.
Zoals de eerste museumdirecteur Martinus van Marum, die vele jaren voor de geboorte van Lorentz onderzoek deed naar elektriciteit. Dit resulteerde onder andere in de Grote Elektriseermachine, die nog steeds in het museum is te bewonderen. Met dit instrument kon statische elektriciteit worden opgewekt. Dit instrument was zo baanbrekend, dat zelfs Koning Lodewijk Napoleon een kijkje kwam nemen.
Als de Teylers Stichting in 1909 Lorentz benadert om de overleden conservator van het Fysisch Kabinet op te volgen, neemt de dan 56-jarige professor de functie verrassend genoeg aan. Lorentz geeft Teylers Museum een gigantisch impuls en zet het museum weer op de internationale kaart.
Lorentz krijgt in Teylers Museum alle vrijheid. Hij wordt curator van zijn eigen laboratorium en mag een conservator aanstellen. In zijn laboratorium doet hij samen met tal van vakgenoten belangrijke onderzoeken. Internationaal krijgt hij steeds meer aanzien en hij weet zelfs tijdens de Eerste Wereldoorlog bruggen te slaan tussen wetenschappers van beide fronten.
Na de Eerste Wereldoorlog blijft Lorentz maatschappelijk betrokken. In 1917, een jaar na de watersnood die grote gebieden van Nederland teisterde, neemt hij de taak op zich om berekeningen te doen voor het ambitieuze plan van Cornelis Lely: de afsluiting van de Zuiderzee door middel van de Afsluitdijk.
Van 1918 tot 1926 breekt Lorentz, als voorzitter van de Zuiderzeecommissie, zijn hoofd over waterloopkundige berekeningen. Aan de hand van deze berekeningen wordt de exacte positie van de Afsluitdijk bepaald, die een groot deel van Nederland voor watersnood moet behoeden.
Ondanks de drukke werkzaamheden blijft Lorentz tijd vinden voor tal van nevenactiviteiten. Hij bekleedt vele bestuursfuncties en ontvangt vele onderscheidingen. Hij gaat niet met pensioen, maar blijft hard werken. Hij verblijft zelfs een tijd in Amerika, om daar aan verschillende universiteiten college te geven.
Door zijn inzet voor de Zuiderzeewerken wordt Lorentz uiteindelijk ook bekend bij de ‘gewone’ Nederlandse bevolking. De voltooiing van de Afsluitdijk zou Lorentz niet meer meemaken. De sluizen bij Kornwerderzand werden naar hem vernoemd, evenals vele straten en scholen.
Teylers Museum heeft het laboratorium gerenoveerd en weer in dezelfde sfeer sfeer als in de tijd van professor Lorentz gebracht. Bezoekers kunnen een theatrale tour volgen, die een kijkje geeft in het leven van Lorentz én de wetenschapsgeschiedenis van Teylers Museum.
Hoogtepunt van de theatrale tour is een werkende replica (!) van de Grote Elektriseermachine. Machtig om dit instrument in werking te zien. Om de veiligheid van de bezoekers te garanderen is om deze nieuwe Elektriseermachine een Kooi van Faraday geplaatst.
18 mei wordt deze vernieuwde vleugel van Teylers Museum officieel geopend door Koning Willem-Alexander. Bezoekers kunnen online tickets bestellen voor de theatrale tour, die meerdere keren per dag plaatsvindt.
Voor meer informatie en reserveren: website Teylers Museum.
Bovenstaand artikel schreef ik tijdens mijn stageperiode in Teylers Museum in 2017. Teylers Museum noemde ik eerder in mijn bespreking van de biografie van Boudewijn Büch.