Taal is veranderlijk. Sinds de introductie van het Algemeen Nederlands “verarmt” het dialect en de streektaal, om uiteindelijk een stille dood tegemoet te gaan. Het heeft lang geduurd voordat er serieus wetenschappelijk onderzoek werd verricht naar dialecten.(1)
Het Urker dialect vormt daarop geen uitzondering. Pas in de negentiende eeuw werd voor het eerst een stukje tekst gepubliceerd in het Urkers, het tot dan toe slechts gesproken dialect. Wetenschappers onderzochten zogeheten Nederduitse dialecten in Nederland, Vlaanderen, Noord-Frankrijk en Duitstalige gebieden, tot Oost-Pruisen.(2) Dit paste in de Europese trend van nationalisme: het onderzoek naar het “Nederlandse Volk” en naar de oorsprong daarvan. Hiervan getuigen ook andere sociologische, geografische en geschiedkundige onderzoeken. Denk bijvoorbeeld aan schedelmetingen op het toenmalige eiland om nader te komen tot de “oer-Nederlander”. Er ontstonden vele gewaagde theorieën. Zo zouden Vlielanders en Urkers uit dezelfde familie komen: een gissing, slechts gebaseerd op de overeenkomsten in beide dialecten.(3)
“De tongval der bewoners van ’t eiland Urk vooral, is een der merkwaardigste en bijzonderste van Nederland. Hij is minder bijzonder door eigenaardige, elders niet gebruikelijke woorden, dan wel door zeer eigenaardige klanken, en staat tamelijk op zich zelven. Het naaste verwant is de tongval van Urk aan dien van de eilanden Schokland en Flieland en aan dien van de visschers van ’t dorp Huizen in ’t Gooiland; verder is hij verwant aan den tongval van de stad Enk-huizen en aan dien van den overijsselschen zeekant (Vollenhove, enz.)”
– Johan Winkler. Algemeen Nederduitsch en Friesch dialecticon. Deel 2. (Den Haag: Martinus Nijhoff, 1874), 52.
Het zou nog tot begin twintigste eeuw duren voordat er opnieuw interesse kwam in het Urker dialect, deze keer omdat de Zuiderzeewerken, de plannen van dr. Lely, vorm aannamen en er spoedig weinig meer over zou zijn van het materiële, maar ook het immateriële, erfgoed in de vissersdorpjes rondom en in de Zuiderzee.(4)
Nochtans bleef Urk een eiland tot de Tweede Wereldoorlog en werd het dialect weinig beïnvloed van buitenaf en bleef dus vitaal. Door de hoge werkgelegenheid op het voormalige eiland bleven veel Urkers hun geboorteplaats trouw en slechts weinig mensen uit de regio vestigden zich te Urk. Zodoende bleef Urk enigszins geïsoleerd waardoor het dialect bleef bestaan.(5)
Nu, vijftig jaar later, is de situatie anders. Landelijk verdwijnen dialecten of vermengen zich met andere regionale dialecten. Door deze nivellering verliezen dialecten hun eigenaardigheden.(6)
De vraag is of dit op Urk ook het geval zal zijn. Als het dialect zal nivelleren en/of verdwijnen, is er dan wel genoeg literatuur beschikbaar over het dialect voor volgende generaties?
Vooral in het erfgoedkader is dit een interessante vraag. Er zijn in ieder geval wel boeken vol geschreven over andere culturele kenmerken van Urk. Neem bijvoorbeeld de visserij, de klederdracht en volksverhalen. Deze zaken zijn onderzocht en gedocumenteerd voor zowel wetenschappelijk als algemeen geïnteresseerd publiek. Misschien omdat deze culturele aspecten op het punt stonden te verdwijnen. Dankzij deze publicaties verdween de kennis om klederdracht te maken niet. Oud Urker verhaaltjes werden gered uit vergetelheid en worden geregeld voorgedragen.
De vraag is niet of het Urker dialect al dan niet behouden moet worden. De vraag is of nieuw wetenschappelijk onderzoek naar het Urker dialect vereist is.
- Ben van der Meyden, Jan Gitsels (regie), NTR Academie. Wim Daniëls: Zeg maar houdoe met je dialect! NTR, 2013, uitgezonden woensdag 24 juli 2013. Geraadpleegd op Uitzending gemist op 26 december 2015.
- Johan Winkler. Algemeen Nederduitsch en Friesch dialecticon. Deel 2. (Den Haag: Martinus Nijhoff, 1874), 52.
- Het Urkerland, “Pleidooi voor onderzoek naar Urker taal” (versie 19 februari 2013), http://www.heturkerland.nl/nieuws/cultuur/pleidooi-voor-onderzoek-naar-urker-taal, geraadpleegd 3 januari 2016.
- Tromp de Vries. Ùrker Spùkkies. Veraolen in vùrsies over in eut ’t Ùrker volksleven. (Kampen: Stichting IJsselakademie Kampen, 1981), 7.
- P. J. Meertens, L. Kaiser, Het eiland Urk. (Alphen aan de Rijn: N. Samson N.V., 1942), 3.
- Ben van der Meyden, Jan Gitsels (regie), NTR Academie. Wim Daniëls: Zeg maar houdoe met je dialect! NTR, 2013, uitgezonden woensdag 24 juli 2013. Geraadpleegd op Uitzending gemist op 26 december 2015.